Tezhip kelimesi kökenini tezhib'den almış, Arapça zeheb köklerinin türemiş olarak 'altınlamak' anlamına gelmektedir. Tezhip sanatı günümüzde daha çok İslam kökenli kitap süsleme sanatıdır.
ONURHAN ALPAGUT
Tezhip yapan kişilere erkek ise müzehhip kadınlara ise müzehhibe denmektedir. Tezhip sanatı öncelikli olarak hat sanatının etrafının süslenmesi amacı ile kullanılmıştır ancak çağımızda tek başına pano olarak da kullanılmaya başlanmıştır. Bu sanatın ortaya çıkışı ise, ferman, berat, Kuran ayetleri gibi manevi değeri yüksek şeylerin değerini ifade etmek için kullanılmıştır. Belirli bir süre unutulmaya yüz tutmuş bu sanat günümüzde tekrar Güzel Sanatlar Fakültelerinin Geleneksel Türk El Sanatları bölümlerinde, özel atölye ve bazı vakıflarda insanlara öğretilmeye devam etmektedir. Biz de bu hafta sanata gönül vermiş bir müzehhibe olan Nesrin Kardaş ile tezhip sanatı hakkında bir röportaj gerçekleştirdik.
Bize kendinizden bahseder misiniz?
Ben Nesrin Kardaş. Emekli bankacıyım. Tezhip çalışmalarına ilk önce akrilik, ahşap boyama ile başladım ancak zaman içinde desen çalışmalarına kaydığımı fark edince ve tezhip sanatından haberdar olunca bu sanata yöneldim. Kısa aralıklar ile farklı kurslarda dersler aldım. Bunlar 2007 Balıkesir Halk Eğitim, İzmir Kültür güzel sanatlar. Şu an İzmir il Kültür Turizm Müdürlüğünde tezhip öğrencisiyim.
Tezhip Sanatına nasıl başladınız?
Bu sanata bilinçli olarak başlamadım. Ama ahşap boyama hocam desene kaydığımı gördükçe ahşap boyamalarımı bırakarak desen üzerinden devam ettim. Tezhip sanatından haberdar olduktan sonra bu sanatla ilgili araştırmalara başladım. Birtakım bilgilere eriştim. Bu sanatla ilgili nasıl ders alabilirim, neler ile uğraşabilirim bunların çalışmalarını yaptım. Karşıma çıkan imkanın büyüklüğüne, küçüklüğüne bakmadan değerlendirdim. Bu sanat çok farklı bir olay. İçine girdiğiniz takdirde enginliği karşısında şaşırıyorsunuz. Bu sanatı öğrenmek tam anlamıyla uygulamak için ömürler yetmez. Bunu geçmişte uygulayan sanatçıların yaşam koşullarını düşündüğünüz zaman hayrete düşüyorsunuz. İmkansızlıklar çok büyükmüş ama insanlar bu işe gönül vermişler ve eserler çıkarmışlar. Bu sanat insanı büyülüyor. Ben bu sanatla birlikte sabrı öğrendim. Emeklilikten sonra boşluğa düşmekten kurtuldum.
Tezhip Sanatı size neyi ifade ediyor?
Tezhip sanatı genel anlamı ile altınlama süsleme sanatıdır. Kurallara dayalıdır. En başta kendinizi terbiye ediyorsunuz. Sabrı öğreniyorsunuz, kuralları öğreniyorsunuz. Bunu belki özel hayatınızda uygulayabiliyorsunuz. Daha sabırsız, hızlı bir hayat yaşıyorsunuz. Ancak tezhip sanatı ile birlikte bir dinginliğe ulaşıyorsunuz. Ortaya koyduğunuz her çalışmanın sonunda yaptığınızın sonucunu görmek size mutluluk veriyor.
Tezhip Sanatında hangi malzemeleri kullanıyorsunuz? Malzemeleri nereden temin ediyorsunuz?
Tezhip sanatında kullanılan malzemeleri eski zamanlarda sanatçılar kendi malzemelerini yapmaya özen göstermişler başka da imkanları yokmuş. Ancak teknolojinin ilerlemesi ile kağıdından boyasına kadar her şeyi piyasada bulmak mümkün. Tezhip sanatında genelde guaj, taş boya kullanılır. Fırçalarımız vardır. Bunlardan istifade ederiz. Kağıtlarımızı kendimiz hazırlarız. Bu imkanı bulamazsak dışarıdan temin ederiz. Temin etme konusunda İzmir'de tezhip konusu ilgi görmeye başladığı için belli kitapçılar, kırtasiyeler bu malzemeleri satmakta. Ancak bu işin asıl malzemesi ezilmiş altındır. Bunu kendimizde yapabiliriz ancak hazırını almak da mümkün. Bu altının hazırlanışı çok zahmetli 5-6 saat oturarak o altını balla ezmek zor. Bundan dolayı çoğu zaman dışarıdan temin ediyorum. Tezhip'in temelinde de bu altınlama yatıyor.
Süslemede kullandığınız eserleri nasıl oluşturuyorsunuz?
Süsleme sanatı dediğimiz tezhip'in belli kuralları ve üslupları var. Hazırlayacağınız eser kafanızda oluşur ancak oluşturduğunuz konuyu tezhibin kendi kuralları çerçevesinde uygulamak kaydı ile hazırlarsınız. Ben şu deseni beğendim. Oradan onu alayım oradan bunu koyayım diye bir durum olamaz. Tezhibdeki her üslubun kendi kuralları vardır. Bu kurallar çerçevesinde hazırlarsınız. Elbette ki geçmişten, yakındaki tarihten, sanatçılardan örnekler alırsınız. Bunları kendi içinizde sentezlemeye gayret edersiniz. Bu arada repredüksiyon çalışabilirsiniz. Repredüksiyon dediğimiz şey ise, geçmişte yapılmış tarihe mal olmuş, kabul görmüş eserlerin mümkün olduğu kadar en yakın, en doğru şekilde taklit etmenizdir. Bunun dışında kendiniz serbest çalışabilirsiniz ancak ana hatlarıyla tezhibin kuralları içinde yapabilirsiniz. Tezhip'in devam edilip anlatılmasında ve yıllara sirayet etmesinde bu kurallar fayda sağlamıştır.
İşlenmiş levhanın ortalama ömrü nedir?
Bunun için kesin bir şey söylemeyiz. Ancak şunu biliyoruz; yüzyıllar öncesinden kalan tablolar var. Ama öyle malzemeler kullanılmış ki bu tablolar en az hasarla zamanımıza ulaşmış. Şimdiki çalışmalarımızın ömrünün ne olacağını ise, bize zaman gösterecek. Bizim malzemelerimiz zaman içinde suya, havaya, coğrafi şartlara kimyasallar nasıl tepki verecek bilmiyoruz. Mesela bu kağıtlarımızı hazırlarken kullandığımız şap malzememiz. Tablolarımıza böceklerin bulaşmasını engelliyor. Bu konular değişkenlik gösterecektir.
Tezhip sanatına başlayan kişilerin başarılı bir eser çıkarması ne kadar sürüyor?
Bu kişinin üslubuna bağlı olarak değişen bir durum. Neyi, ne kadar öğrendiğine bağlı. Kişilerin tezhip'e ayırdığı zaman göre değişiyor. O yüzden kesin bir süre vermek mümkün değil. Kişinin kendisi ile öğrendikleriyle orantılıdır. Bu sanata heves edip başlarsınız. Ben öğrenciyim artık yapamıyorum ya da zaten hoca beni yetenekli görmüyor diyerek bir köşeye de koyabilirsiniz. Diğer taraftan da yok hayır diyerek ben bu işe gönül verdim, yapacağım şeklinde gecenizi gündüzünüze katarak çalışırsınız. Burada bizler öğrenciyiz zaten bir hocanın eli kadar düzgün olması elimizin zaten mümkün değil.
Tezhip yaparken neler hissediyorsunuz?
Tezhip bambaşka. Kendinizi kaybediyorsunuz. Dünya ile irtibatınızı kesiyorsunuz. Bu biraz da konuya verdiğiniz önem ile ilişkili. Öyle ki bu sanatı icra ederken yeri gelir nefesinizi tutarsınız fırçayı sallarken. Veya öyle bir dalarsınız ki yaptığınız işe hayatınızda da olması gereken bazı işler vardır. Geçmişte onlar sizin için çok önemli olmazsa olmaz işlerdir. Ama onları bir kenara koyabilirsiniz. Önem sırasını değiştirir. Hayatta da bu böyledir. Her yaptığınız işte neyi, nereye koyacağınıza önem sırasına göre karar verirsiniz. Buna göre plan, program çerçevesinde çalışırsınız. Ama bu sanata da gönül verdiyseniz sizin için ön sıralarda bir tercih sebebi olmuşsa artık ondan gayri bir şey düşünmezsiniz. Çalışma şartlarınızı, zamanınızı bir zaman ve mekan mefhumu aramadan çalışıyorsunuz.
İnsanların tezhip'e ilgisini nasıl görüyorsunuz?
Bu sanatın yeniden, tekrar canlandığını düşünüyorum. Çünkü bunu ben kendimden bildiğimden sanata başladığım zamanlarda bu konuda bilgi temin etmekte bile güçlük çekerdik. Şimdi bu konuya gerek okullar, gerek bakanlıklar, gerek bu konuya gönlünü vermiş hocalarımız tanıtmak için ellerinden gelen tüm gayreti gösteriyorlar. Ve bunu başarıyorlar da. Gençlerimizin bu sanata ilgi gösterdiğini görmek çok sevindirici. Geçmişte son derece altın dönemlerini yaşayan bir sanat olmuştur tezhip. Her dönemin kendine ait bir üslubu olmuş. Tanınan, bilinen üstatları var. Bunları incelediğiniz zaman olaya daha farklı bakıyorsunuz. Bir unutulma dönemi yaşanmış. Üstatlar hiç bu sanatı bırakmayı düşünmemişler. Sanatçılar bu sanatı devam ettirmek için gayret göstermişler. Şimdi ise gençlerin tekrar bu sanata ilgi göstermesi buna her kesimden destek veriliyor olması çok ümit, gurur verici. Ben bu konuda çok olumluyum.
Tezhip Sanatı insan üzerinde nasıl bir etki bırakıyor?
Bambaşka. Buna söyleyecek söz nasıl bulayım bilmiyorum. Hayatınızdaki birçok durumun önem sırasını değiştiriyor. Bana öyle yaptı. Daha önem verdiğim konuları 2. plana attım. Tezhipi daha ön plana aldım. Ve tezhip ile birlikte kendi yapınızdan da gelebilir bu yaptığınızın en iyisini yapmak için gayret edersiniz. Ne kadar yapıyoruz, ne kadar yapamıyoruz. Bunun takdirini tabi ben bilemem. Ama elimizden gelenin en iyisini yapmak için gayret ederiz. Vazifemiz de budur. Elimizden geleni en iyi şekilde yansıtırız. Bu sanatı çevremize tanıtabilirsek. İşte böyle bir sanat dalı var. Bu da bizim geçmişimizden gelen sanat dalı ecdadımızın başlatıp bize kadar gelen bir sanat dalı diyerek ifade edebildiğimiz kadar dikkat çekebilirsek bizim yapabileceğimiz ve gayret ettiğimiz şey budur.
Bu sanatta örnek aldığınız kişiler kimlerdir?
Tarihe mal olmuş sanatçılar elbette ki bu konuda eserlerini, üsluplarını incelediğimiz sanatçılar var. Bunun yanı sıra hocalarımız bize bu konuda ders veren, örnek olan hocalarımız diyebilirim
Tezhip Sanatına başlamak isteyen kişilere tavsiyeleriniz nelerdir?
Hiç çekinmesinler. Bir an önce, başlamak içlerinden geliyorsa, bir ön araştırma ile başlasınlar. Çünkü hayatlarında pek çok şeyi değiştireceğine inanıyorum. Yani yaşam tarzları değişecektir. Öncelikle bu sanat ile kişiler sabrı, insan ilişlilerine daha olumlu bakıyorsunuz. Geçmişte daha fevri ve kırıcı hareket ederken bu sanatla birlikte biraz daha soluklanmayı, sakin olmayı başarıyorsunuz. Hayatın biraz daha dışında kalmaya gayret ediyorsunuz.
Eklemek istedikleriniz?
Bu sanata iyi başlamışım. İyi ki devam ediyorum. Allah bana ömür verdikçe yapmayı düşünüyorum. Çünkü ben ancak hayatımın emeklilik döneminde tanıyıp, uygulayabilme imkanı buldum. Allah sağlık verdiği sürece elimden geleni ortaya koymaya gayret edeceğim.